ملایر بزرگترین شهرستان استان پس از همدان شامل 3 شهر :ملایر ،سامن و ازندریان و سه بخش : مركزی : سامن و جوكار و 15 دهستان و 221 روستای دارای سكنه می باشد. این شهرستان از شمال به همدان از شرق به اراك از جنوب به بوجرد و از طرف غرب به شهرهای تویسركان و نهاوند محدود شده است. ارتفاع این شهرستان از سطح دریا 1780 متر است.امتداد رشته كوه الوند از شمال و شمال شرق این شهرستان می گذرد و به كوههای سربند اراك متصل میشود .مرتفع ترین كوه این شهرستان قله لشكردر می باشدو كوه مروف یزدگرد با بقایای قلعه یزدگرد ساسانی در جنوب شهر قرار دارد.ازدیگر ارتفاعات مهم كوه گرمه با ارتفاع2206متروكوه سرده با ارتفاع 2277 متر است.مهمترین رودخانه ملایر رود حرم آباد است كه آب آن فصلی است .پوشش گیاهی شهرستان ملایر از نوع استپ كوهپایه ای است.ملایر از نظر آب و هوائی در مرز آب و هوای معتدل كوهستانی و آب و هوای نیمه بیابانی ایران قرار گرفته است وخصوصیات هر دو نوع آب و هوا را دارا ست و متوسط بارندگی سالیانه آن به 2/242 میلیمتر میرسد .زبان اهالی این شهرستان آمیزه ای از لری ، كردی وفارسی بالهجه لری ولك می باشدو اكثر مردم این شهرستان در روستا زندگی می كنند و به كشاورزی اشتغال دارند واقتصاد این شهربر پایه كشاورزی استوار است ومهمترین محصولات كشاورزی آن شامل :انگور ،جو ، گندم ، حبوبات و علوفه می باشد .تجارت و بازرگانی نیز در ملایر دارای رونق نسبی است .سوغات وصادرات مهم ملایر شامل قالی ،صنایع منبت و نیز خشكبار ،شیره انگور ،عسل ،بادام ، گردو و بخصوص كشمش است كه به علت مرغوبیت و وفور آن چند كارخانه به تولیدو بسته بندی كشمش مشغول می باشند ومحصول ان را به كشورهای اروپایی و كشورهای حوزه خلیج فارس صادر می كنند .مورخان در مورد وجه تسمیه ملایر اقوال مختلفی ذكر كرده اند از جمله : همزمان با ورود اسلام به ایران و حمله اعراب ،سپاهان عرب كه در این منطقه به دنبال آب بوده و آنرا نیافته بودند ،گزارش داده بودند كه مائ لایری به معنی این كه آب دیده نمی شود.و بعدا این عبارت در اثر تكرار به ملایر تبدیل شده است .روایت دیگری حاكی از آن است كه در زمان مادهادر این منطقه با روشن كردن آتش به روی تپه ها و كوهها اخبار را به سایر مناطق می رسانده اند و از این رو این منطقه را مل اگر به معنی تپه آتش نامیده اند . بنای فعلی این شهر را با حكومت فتحعلی شاه قاجار درسال 1188 شمسی مقارن می دانند كه به دست نوه اش حاج سیف الدوله حاكم وقت ملایر و تویسركان آباد گردید. از جمله میتوان به احداث چند قصر ،باغ مسجد و حمام اشاره نمود و به همین دلیل تا قبل از انقراض سلسله قاجاریه آن را دولت آباد می نامیدند.
